Geçen bölümden sonra ne yaptınız? Merak ediyorum. Markette, bankada o anlamsız, o can sıkıcı sırayı beklerken telefonunuza sarılıp “tanıdık” arama dürtüsünü bastırabildiniz mi? Yoksa “Aman canım, bu seferlik acildi, zaten sistem bozuk, ben düzgün olsam ne yazar?” diyerek o tatlı, o uyuşturucu yalanın arkasına mı saklandınız?
Hoş geldiniz. Yine ben. Yine o rahatsız edici aynayı tutmaya geldim.
Geçen sefer, bireysel ilişkilerle, yani torpille, kayırmayla toplumsal güveni nasıl kemirdiğimizi konuşmuştuk. Bugün sahneyi biraz daha genişletiyoruz. Artık sadece sizinle banka memuru arasındaki o küçük gişe değil meselemiz. Meselemiz, hepimize ait olan o devasa bahçe. Ve o bahçeyi, “bana bir şey olmaz, olan enayiye olsun” diyerek nasıl kuruttuğumuz.
Konumuz: Ortak Malların Trajedisi.
Kulağa çok akademik, çok felsefi geliyor değil mi? İktisat kitaplarında geçen havalı bir terim gibi. Ama aslında bu terim, her pazar günü gittiğiniz o piknik alanındaki çöp yığınıdır. Bu terim, sabah trafiğinde emniyet şeridini ihlal eden o siyah arabadır. Bu terim, apartman boşluğuna eski eşyalarını yığıp “nasıl olsa yer var” diyen komşudur.
Hikaye aslında çok basit ve çok eski. 19. yüzyılda bir İngiliz iktisatçı ortaya atmış bu fikri. Düşünün ki köyün ortasında herkesin hayvanlarını otlatabileceği ortak bir mera var. Yemyeşil, bereketli bir otlak. Köydeki her çiftçi, ineklerini buraya getirip bedavaya otlatabiliyor. Buraya kadar her şey harika, tam bir komün cenneti.
Ama sonra insan doğası, o bencil "uyanıklık" devreye giriyor. Çiftçilerden biri, adı lazım değil, biz ona "Uyanık" diyelim, şöyle düşünüyor: "Ya ben bu meraya bir inek daha salsam ne olur ki? Mera kocaman, bir inekle otlar bitmez. Ama o bir ineğin sütü, eti tamamen bana kâr kalır. Maliyet topluma, kâr bana!"
Matematiksel olarak Uyanık haklı. Bir inekle o mera bitmez. Ama sorun şu ki, köydeki diğer herkes de en az "Uyanık" kadar zeki. Herkes "bir inek daha, bir inek daha" dediğinde ne oluyor? O yemyeşil mera, çamura dönüyor. Otlar kökünden kuruyor. Toprak verimsizleşiyor. Ve günün sonunda, hırsları yüzünden aç kalan yine o inekler ve o köylüler oluyor.
İşte "Ortak Malların Trajedisi" budur. Bireysel çıkarların, mantıklı gibi görünen o küçük bencil kararların, toplamda herkesin felaketini getirmesi.
Şimdi bu köy hikayesini bırakalım, bizim metropollere dönelim.
Trafiği düşünün. İstanbul trafiği neden çözülmüyor? Sadece altyapı mı? Hayır. Herkes, "Toplu taşımada sürüneceğime kendi arabamla giderim, konforuma bakarım" diyor. Herkes yolu "ortak bir mera" olarak görüyor ve o meraya bir metal kutu daha sokuyor. Sonuç? Kimse bir yere gidemiyor. O konforlu arabanızın içinde, aslında kendi yarattığınız hapishanede saatlerce bekliyorsunuz.
Ya da su meselesi... Barajlarda su seviyesi kritik seviyeye inmiş. Haberlerde bas bas bağırılıyor. Ama siz banyoda suyu biraz fazla akıtırken, ya da o balkonu "tertemiz olsun" diye hortumla yıkarken ne diyorsunuz? "Benim kıstığım iki kova suyla mı baraj dolacak?" Evet, matematiksel olarak haklısınız. Sizin iki kova suyunuzla baraj dolmaz. Ama 15 milyon kişi aynı cümleyi kurduğunda, musluktan su değil, toz akar.
Burada çok tehlikeli bir psikolojik savunma mekanizması var. "Enayi yerine konma korkusu."
Belki de bizi en çok yozlaştıran duygu bu. Etik davranmaktan, kurallara uymaktan, ortak alanı korumaktan neden kaçınıyoruz biliyor musunuz? Kötü insanlar olduğumuz için değil. Sadece "Ben yapmazsam başkası yapacak ve ben ortada kalacağım" korkusu yüzünden.
"Ben emniyet şeridine girmezsem, başkası girecek ve o benden önce eve varacak. Ben o piknik alanında çöpümü toplasam bile, benden sonra gelen kirletecek. O zaman neden ben uğraşayım?"
Bu düşünce yapısı, toplumu içten içe çürüten bir kanserdir. Çünkü bu düşünceyle, o piknik alanını çöplüğe çeviren kişi aslında sizsiniz. O trafiği kilitleyen sizsiniz. Siz, o korktuğunuz "başkası"sınız aslında.
Bakın, bir toplumun medeniyet seviyesi, hiç kimse bakmıyorken ortak mallara nasıl davrandığıyla ölçülür.
Bedava diye, açık büfede yiyemeyeceği kadar yemeği tabağına doldurup sonra çöpe attıran o dürtü var ya... İşte o dürtü, enflasyonun da, çevre kirliliğinin de, kaynak yetersizliğinin de temelidir. Çünkü kaynaklar sınırlıdır, ama insan ihtirası sınırsızdır.
Eğer biz, "maliyet ortak, kâr benim" kafasından çıkamazsak, ortada ne maliyeti bölüşecek bir toplum, ne de kâr edilecek bir kaynak kalacak.
Denizler, ormanlar, parklar, yollar, hatta soluduğumuz hava ve şehrin sessizliği... Bunlar kimsenin malı değildir, dolayısıyla herkesin malıdır. Bir şeyi "sahipsiz" görmekle "herkese ait" görmek arasında devasa bir ahlak farkı vardır. Sahipsiz görürseniz yağmalarsınız. Herkese ait olduğunu düşünürseniz, korursunuz.
Bugün bir değişiklik yapalım mı?
Bugün o sigara izmaritini yere atarken, o kornaya gereksiz yere basıp herkesin sessizliğini çalarken, ya da ofiste ortak kullanılan kağıtları israf ederken bir durun. Ve kendinize şu soruyu sorun:
"Ben şu an meraya kaçak inek sokan o köylü müyüm?"
Çünkü o mera kuruduğunda, hepimiz aç kalacağız. Ve emin olun, o gün geldiğinde "Ama önce o başlattı" demenin hiçbirimize bir faydası olmayacak.
Ortak alan, ortak sorumluluk gerektirir. Sorumluluk almak ise yürek ister. Enayi yerine konmaktan korkmayın. Asıl enayilik, bindiği dalı kesmektir.
Hadi şimdi derin bir nefes alın. Oksijen hala bedava. Ama onu kirletmemek, sizin elinizde.
Bu dinlediklerinizden sonra yahu Erdem, çocuk muyuz biz, ne anlatıyorsun sen diye düşünebilirsiniz. Düşünün zaten, düşünmek iyidir.
Burada, benliğinizin ilkeli yanına sesleniyorum. Zihin egzersizi gibi düşünün. Bu şekilde, tıpkı kaslarınızda olduğu gibi, zihin yollarınızda da oluşacak yeni kısayollar, normal hayatınızda, farkında olmadan ötelediğiniz bazı olumlu davranışlarınızı tetikleyip, daha yaşanabilir bir topluma doğru bir adım daha atmamıza sebep olabilir...
İşte bu ihtimal çok değerli. Unutmayın, şikayet ettiğimiz pek çok durumun esas kaynağı, değiştirmediğimiz davranışlarımızda saklı...
Bir sonraki sohbete kadar, düşünün... Size garanti veriyorum, iyi gelecek...